Motyw pychy i pokory w literaturze

Pycha i pokora to dwie przeciwstawne wobec siebie postawy życiowe, które całkowicie się od siebie różnią. Pycha polega bowiem na zbyt wysokiej pewności siebie graniczącej z arogancją i wyniosłością, natomiast pokora charakteryzuje się skromnością, wyważonym podejściem do życia i niewywyższaniem się ponad drugiego człowieka.

Pysznymi można więc określić ludzi bezkrytycznych wobec siebie i mających zbyt wysokie mniemanie o własnej osobie, a pokornym jest ten, kto uznaje swoją niedoskonałość i nie czuje się lepszy od innych. Z tego typu postawami mamy do czynienia nie tylko w codziennym życiu, kiedy obcujemy z ludźmi, którzy je prezentują, ale również w literaturze, gdzie aż roi się od tego typu postaci.

Król Edyp

Główny bohater — władca miasta Teb — chcąc uratować je przed zarazami i chorobami, jakie na nie spadło, dowiaduje się, że przyczyna leży w zabiciu poprzedniego króla — Lajosa – którego pomsta może uratować królestwo. Aby zidentyfikować mordercę, Edyp zwraca się z prośbą o pomoc do wróżbity Tyrezjasza, a ten mówi mu, że to właśnie sam Edyp jest mordercą. Tytułowy bohater dramatu Sofoklesa nie daje wiary w tę przepowiednię i wykazuje się ogromną pychą. Jego zdaniem, Tyrezjasz zawiązał spisek z Kreonem, aby przejąć panowanie w Teb i zając fotel władcy.

Edyp, przeświadczony o własnej wyjątkowości, nie dopuszcza do siebie myśli, że to właśnie on mógł zabić Lajosa. Co więcej, pod wpływem pychy, jaką ma w sobie, zaczyna obrażać Tyrezjasza, naigrywać się z jego ślepoty, a nawet oskarżać o morderstwo Lajosa. Nadmierna duma i zbyt wysoka pewność siebie sprawiają, że starożytny władca nie daje wiary w prawdę, jaką jest fakt, że to właśnie on sam stanowi przyczynę tragedii, jakie spadły na Teb. Pycha Edypa objawia się również w momencie, gdy oburza się na Kreona, że ten wraz z Tyrezjaszem spiskuje przeciwko niemu, mimo że nie wierzy w to nawet Jokasta.

Nadmierna pewność siebie i przekonanie o własnej wyjątkowości jest także przyczyną, dla której Edyp próbuje uciec przed przepowiednią wyroczni delfickiej. Wyraża on przekonanie, że jest na tyle sprytny, iż będzie umiał zmienić z góry określony los, jaki na niego czeka. Niestety nie udaje mu się to, a podczas wędrówki mającej na celu odwrócić okrutne fatum Edyp z powodu pychy zabija własnego ojca. Nie może bowiem mu wybaczyć, że wraz ze swoimi kompanami zajechali mu drogę, przez co doszło do bójki, w wyniku której władca śmiertelnie ugodził Lajosa.

Aby być uczciwym, należy jednak oddać Edypowi, że kiedy w końcu dochodzi do niego, że to on jest winny śmierci ojca i tebańskich tragedii, przyjmuje z pokorą winę i postanawia wymierzyć sobie karę poprzez wyłupanie oczu. Mimo to z całą pewnością można go określić jako człowieka pysznego, któremu nadmierna duma i przeświadczenie o własnej sile utrudniły dojście do prawdy. Gdyby nie one, Edyp z pewnością uwierzyłby w słowa Tyrezjasza, a także być może nie zabiłby Lajosa. Obok fatum pycha jest więc główną przyczyną jego tragicznego losu, od którego pod wpływem pychy chce uciec i oddalić od siebie jego konsekwencje, lecz i tak mu się to nie udaje.

Dziady cz. III

Jednymi z bohaterów trzeciej części „Dziadów” są Konrad i ks. Piotr — ludzie całkowicie poświęcający się ojczyźnie, lecz wybierający inną drogę dojścia do celu. Mianowicie Konrad wykazuje się pychą i ogromną dumą, a ks. Piotr pokorą. Ten pierwszy, jako przeświadczony o własnej wyjątkowości poeta, buntuje się przeciwko Bogu, któremu wyrzuca, że dopuścił do sytuacji, w której jego ukochana Polska musi walczyć o niepodległość. Nie zgadza się z wyrokami opatrzności i czując się pyszny, w Wigilię Bożego Narodzenia śpiewa wampiryczne pieśni

Z kolei w Wielkiej Improwizacji porównuje własną osobę do postaci Boga, stawiając się na równi z Nim. Jego zdaniem, dzięki talentowi poetyckiemu, jaki posiada, jego siła jest tak wielka jak Stwórcy. Uważa się za największego poetę na świecie i nazywa siebie mistrzem, co stanowi najlepszy dowód jego pychy. W pewnym momencie Konrad wyraża nawet przekonanie, że jest istotą nieśmiertelną, stojącą wyżej niż istoty boskie, gdyż idzie za głosem serca, a nie rozumu.

Jego pycha, której efekt to bluźnierstwo przeciwko Bogu, wynika z miłości do narodu, ponieważ Konrad chce go wyzwolić z jarzma zaborców. W tym celu prosi Stwórcę o władzę nad rzędem dusz, lecz ten pozostaje głuchy na jego wołania. Głównego bohatera „Dziadów” przed potępieniem ratuje omdlenie, dzięki któremu nie dochodzi do największego bluźnierstwa, czyli porównania Boga do cara. Zgoła odmienną postawę prezentuje ks. Piotr będący pobożnym, bogobojnym, skromnym i pokornym człowiekiem.

Bez względu na wszystko stara się nieść pomoc potrzebującym i aktywnie wspierać patriotów walczących o wolność, o czym świadczy wstawiennictwo, jakiego udzielił Rollinsonowi oraz opętanemu Konradowi, a także obrona młodych Polaków przed senatorem Nowosilcowem. Samego siebie ks. Piotr uważa natomiast za człowieka kruchego i małego, który bez względu na wszystko powinien słuchać Boga i spełniać jego żądania. Za pokorną postawę spotyka go nagroda ze strony Stwórcy w postaci mesjanistycznej wizji ukazującej wyzwolenie Polski i kontaktu z Bogiem, którego z powodu pychy nie dostąpił Konrad, choć tak mocno do niego dążył.

Da się więc zauważyć, że trzecia część „Dziadów” prezentuje zarówno pokorną postawę symbolizowaną przez ks. Piotra, jak i pyszną, prezentowaną przez Konrada. Wyraźnie widać, że ta pierwsza postawa okazuje się o wiele bardziej skuteczna, ponieważ to właśnie dzięki niej ks. Piotr dostępuje zaszczytu kontaktu z Bogiem, czego nie można powiedzieć o Konradzie, który z powodu swojej pychy i nadmiernej dumy nie ma szans na otrzymanie wizji wyzwolonej Polski.

Zbrodnia i kara

Główny bohater „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego to młody student — Rodion Raskolnikow — przekonany o wyższości własnej osoby nad innymi ludźmi. Uważa, że jednostki wybitne, czyli takie jak on, stoją ponad prawem i bez konsekwencji mogę robić wszystko, co im się tylko żywnie podoba, jeżeli przyniesie to pozytywne konsekwencje dla całego społeczeństwa. Stworzona przez Rodiona ideologia dzieli więc ludzi na lepszych i gorszych, a pod wpływem pychy sam siebie zalicza do tych lepszych.

Postrzega się jako człowieka inteligentnego i wyrastającego ponad innych, dlatego sądzi, że ma prawo decydować o losie jednostek znajdujących się — w jego odczuciu — niżej w hierarchii społecznej niż on. Wymyśloną przez siebie ideologię wykłada w prasie, pisząc artykuł zatytułowany „O zbrodni”, gdzie wyraża opinię, że takich jak on prawa ziemskie nie dotyczą. Połączenie pychy, wyznawanej ideologii i skrajnie trudnej sytuacji życiowej, w jakiej się znajduje, sprawia, że Rodion popełnia bestialskie morderstwo na starej lichwiarce, którą uważa za — jak sam to mówi — ludzką wesz.

Pozbawia ją życia pod wpływem pychy nakazującej mu zweryfikować własną pewność siebie; chce na własnej skórze przekonać się, czy rzeczywiście jest lepszym i bardziej wartościowym człowiekiem niż ludzie, których uważa za gorszych. Jego duma i przeświadczenie o własnej wyjątkowości prowadzą więc do tragicznych konsekwencji i pokazują, jak zgubny wpływ na życie człowieka może mieć pycha. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że pycha Rodiona stopniowo maleje i w konsekwencji przeradza się w pokorną postawę wyrażającą szczerą skruchę wobec popełnionego morderstwa. Ogromne znaczenie w tym kontekście ma postać Sonii, która uczy Raskolnikowa owej pokory i sprawia, że ten przyznaje się zbrodni, chcąc odkupić swoje winy.

To pod jej wpływem Rodion zaczyna wierzyć w Boga, przyznaje się do zabójstwa i zamierza pokornie odbyć karę, na jaką zasłużył. Z pysznego i przeświadczonego o własnej wyjątkowości młodzieńca, który uważa się za kogoś lepszego od innych, Raskolnikow przeobraża się więc w pokornego i skruszonego cierpiętnika chcącego odpokutować własne przewinienia. Rozumie błędy, jakie popełnił i uświadamia sobie, że w rzeczywistości nie stoi ponad innymi ludźmi i nie ma prawa uważać ich za gorszych. Jego los można zatem porównać do sytuacji, w jakiej znalazł się Edyp, ponieważ on również zmienił się z pysznego i wyniosłego w pokornego człowieka, który odkupuje swoje winy.

Podsumowanie

Motyw pychy i pokory to popularny temat obecny w literaturze od samego jej początku, czyli od antyku. Warto zauważyć, że we wszystkich omówionych dziełach pycha jest przedstawiona w negatywnym kontekście i często źle wpływa na los bohaterów literackich, natomiast pokora oddziałuje na nich pozytywnie. Należy również podkreślić, że pycha nierzadko może prowadzić do zbrodni, tak jak to miało miejsce w „Królu Edypie” oraz „Zbrodni i karze”, a pokora pozwala na odpokutowanie swoich win, co również potwierdzają te dwa dzieła.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373273522,
2) Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, [w:] Dziady cz. II, IV i I, Warszawa, Czytelnik, 1977,
3) Sofokles, Król Edyp, Kraków, Zielona Sowa, 2006, ISBN 8374351055.

II Literatura przedmiotu:
1) Polańczyk Danuta, Dziady cz. III, Warszawa, Biblios, 2003, rozdz.: Wielka Improwizacja, ISBN 8355075409,
2) Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Warszawa, Biblios, 2010, rozdz.: Raskolnikow – ofiara własnej zbrodni, ISBN 9788386581177,
3) Starnawski Jerzy, Król Edyp Sofoklesa, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1983, rozdz.: charakterystyka Edypa, ISBN 8302014184.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Pycha i pokora to dwie przeciwstawne wobec siebie postawy, które często są prezentowane przez bohaterów literackich.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Król Edyp: pycha jako jedna z przyczyn tragicznego losu Edypa; wyniosły, dumny i przeświadczony o własnej wielkości król, który po zrozumieniu swojego losu pokornie nakłada na siebie karę.
b) Dziady cz. III: dwie skrajnie różne postawy wobec Boga – pyszna, buntownicza i wyniosła postawa Konrada, która nie przynosi oczekiwanych skutków, oraz pokorna, skromna i bogobojna postawa ks. Piotra, która pozwala mu na kontakt z Bogiem.
c) Zbrodnia i kara: metamorfoza pysznego, przeświadczanego o własnej wyjątkowości i wyniosłego Rodiona, który pod wpływem pychy zabija lichwiarkę, w pokornego i bogobojnego człowieka chcącego odkupić swoje winy.

3. Wnioski:
a) Pycha to postawa przedstawiana w literaturze w negatywnym kontekście, a pokora jest ujmowana w sposób pozytywny.
b) Wyniosłość, przeświadczenie o własnej wyższości nad innymi ludźmi i pycha często doprowadzają do zbrodni (Rodion, Edyp).
c) Pycha przynosi zgubę bohaterom literackim, a pokora pozwala im na odkupienie win.