Wrzesień 1939 w literaturze polskiej

Wrzesień 1939 roku to jeden z najbardziej pamiętnych miesięcy w dziejach ludzkości, ponieważ właśnie w tym czasie zaczęła się II wojna światowa. Jej bezpośrednią przyczyną był atak III Rzeszy na Polskę. Dowódcy Hitlerowscy porozumieli się z władzami ZSRR co do linii podziału swoich wpływów, których newralgicznym punktem był nasz kraj. Chcąc podzielić go między sobą, bez pardonu złamali wcześniejsze ustalenia i zaatakowali go bezlitośnie. Tak więc wrzesień 1939 roku był jednym z najbardziej gorących miesięcy w historii Polski. Mając na uwadze tak wielkie znaczenie tego okresu, nie może dziwić fakt, że w swoich dziełach często ujmowali go – i ciągle jeszcze ujmują – pisarze.

Bagnet na broń – Władysław Broniewski

Choć wiersz „Bagnet na broń” nie powstał we wrześniu 1939 roku, lecz w kwietniu, to i tak możemy go łączyć z tym okresem. Mając to na uwadze, da się wywnioskować, że Broniewski był niezwykle sprawnym obserwatorem rzeczywistości społecznej i politycznej. Wiersz jest bowiem w pewnym sensie proroczy, ponieważ poeta przedstawia w nim swoje lęki przed utratą niepodległości. Przewiduje także formę rozpoczęcia wojny, która zacznie się nocą, gdy wróg zaatakuje znienacka śpiących jeszcze Polaków. Niestety wizja ta się spełniła.

Chcąc uzmysłowić rodakom niebezpieczeństwo, jakie może ich spotkać, Broniewski przekonuje, aby cały czas byli gotowi do walki. Nawołuje do niej, a jego zadaniem jest mobilizacja wszystkich Polaków do tego, aby stanęli ramię w ramię i zjednoczyli się, żeby wygrać wojnę z nieprzyjaciółmi. Widać zatem, że poezja stanowi dla Broniewskiego najlepszy sposób na komunikowanie się ze społeczeństwem i ostrzeżeniem go przed możliwym niebezpieczeństwem. Poza tym autor uważał, że twórczość literacka może być bardzo dobrą bronią, która powinna służyć pokrzepieniu serc i powiększeniu morale Polaków.

Broniewski, przeczuwając, jak będzie wyglądał wrzesień 1939 roku i kreśląc jego czarną wizją w „Bagnecie na broń”, chce jednocześnie dać rodakom otuchę, zjednoczyć ich i przygotować do twardej walki w obronie ojczyzny. Jest świadomy, że tylko taka postawa może uratować kraj przed zagładą. Jak więc widać, wymowa wiersza „Bagnet na broń” jest zupełnie odmienna od tej, jaką autor zaprezentował w utworze „Żołnierz polski”. Ten utwór charakteryzował się bowiem rezygnacją, zwątpieniem i brakiem jakiejkolwiek nadziei, a „Bagnet na broń” ma na celu wskrzesić w rodakach ducha walki, uzmysłowić Polakom czekające na nich niebezpieczeństwo i dać im nadzieję w to, że da się pokonać przeciwnika.

Niestety stało się inaczej, a wysiłki i chęci Broniewskiego spełzły na niczym, co doskonale widać na przykładzie „Żołnierza polskiego”. Wspólny mianownik łączący oba wierszy to fakt, iż walczący Polacy nigdy się nie poddają. Również w obu dziełach wrzesień 1939 roku jest ukazany jako pełen napięcia czas walki, który sprawia, że zawsze trzeba być przygotowanym na śmierć.

Bitwy polskiego września

Zupełnie inną formę przyjmuje utwór „Bitwy polskiego września”. Autorem dzieła jest Apoloniusz Zawilski, który osobiście brał udział w kampanii wrześniowej. Jego książka opisuje tylko i wyłącznie przebiegi poszczególnych bitew, abstrahując od przyczyny całego konfliktu, jego otoczki politycznej i kontekstu międzynarodowego. Autor dokładnie przedstawia potyczki zarówno z Armią Czerwoną, jak i Wehrmachtem. Ze względu na swoją konwencję i formę książka mogłaby być doskonałym kompendium wiedzy dla ówczesnego żołnierza. Są w niej bowiem opisane poszczególne ruchy wojsk, manewry, ustawienia żołnierzy oraz ich dokładne działania na polu bitwy.

Wszystko jest przedstawione z wręcz niebywałym pietyzmem i dbałością o szczegóły. Każdy, nawet najdrobniejszy szczegół danej potyczki jest bardzo dokładnie i wnikliwie opisany. Książka oprócz standardowego tekstu zawiera w sobie również mapy ukazujące plan działania poszczególnych wojsk. Mimo wręcz dokumentalnej formy i konwencji, jaką przyjął Zawilski, udaje mu się zaciekawić nie tylko zainteresowanego wojennym tematem czytelnika, ale również „zwyczajnego” odbiorcę, który nie jest rozmiłowany w tego typu literaturze. Niezwykle dokładnie przedstawia kampanie z września 1939 roku i opisuje bowiem bardzo przystępnym językiem, którego nie powstydziliby się literaci piszący prozą.

Akcja jest żywa, opisy ciekawe, a do fabuły czasami wplecione są nawet fabularyzowane wątki. W „Bitwach polskiego września” obecne są także dialogi, które odbywają się pomiędzy żołnierzami. Są one z reguły patetyczne i podniosłe, lecz w niektórych momentach autor pokusił się o pewną dozę humoru. Jednak mimo wszystkich zalet, jakimi charakteryzuje się książka, nie da się jej przeczytać jednym tchem od deski do deski, ponieważ po prostu nie temu ona służy. Najlepiej traktować ją jako pewną ciekawostkę i uzupełnienie swojej historycznej wiedzy na temat września 1939 roku.

Miesiąc ten z perspektywy bitew został ukazany przez autora w bardzo realny sposób. Jego celem jest przede wszystkim dokumentalne przedstawienie poszczególnych bitew i oddanie hołdu żołnierzom, którzy w nich walczyli. Jak więc widać, „Bitwy polskiego września” prezentują zgoła odmienne podejście od tego, jakie przedstawił w swoich wierszach Broniewski. Ogólnie rzecz ujmując, książka Zawilskiego jest bardzo specyficzna i ukazuje wrzesień 1939 od charakterystycznej, wojennej strony, abstrahując od wszystkich wątków politycznych i społecznych.

17 września – Zbigniew Herbert

Wiersz Zbigniewa Herberta zatytułowany „17 września” opowiada o inwazji Sowietów na polskie ziemie, która odbyła się właśnie tego dnia. Podmiot liryczny odnosi się bardzo negatywnie do wojsk Armii Czerwonej, określające je jako najeźdźców. Widać tu rozczarowanie działaniami ZSRR, które zobowiązało się do pomocy Polsce, a w rzeczywistości przeprowadza na nią atak. Mówiąc, że ojczyzna przyjmie najeźdźcę, podmiot lityczny szydzi z Sowietów, podkreślając, że jego kraj nie zniknie z mapy Europy. Osoba mówiąca w wierszu zaznacza, że Polacy są gotowi zjednoczyć się i ramię w ramię walczyć z najeźdźcą.

Pokazuje również schemat działań wojennych podjętych przez rodaków, który będzie się opierał o tajne spotkania i przysięgę walki. Podmiot liryczny wyraża przekonanie, że mimo iż wojna pochłonie ofiary, to będzie ona zwycięska, a Sowieci zostaną pochowani. Jako Polak czuje się oszukany i osamotniony wśród innych narodów, które nie chcą się wstawić za nim i jego rodakami. Herbert w swoim wierszu prezentuje więc wrzesień 1939 roku z perspektywy działań wojennych, jakie zostały podjęte przez najeźdźcę. Odnosi się do nich i pokazuje swoje przekonanie co do tego, jakie będą ich skutki.

Podsumowanie

Wrzesień 1939 roku w polskiej literaturze jest ujmowany jako miesiąc bardzo ważnej walki, decydującej dla losów ojczyzny, czego dowodzą liryki Broniewskiego i Herberta. Z kolei w „Bitwach polskiego września” zaprezentowano go jako okres pełen potyczek i niesamowitych bitew. Niemniej jednak wszystkie przedstawione przeze mnie utwory mają jeden, wspólny mianownik – przedstawiają wrzesień 1939 jako miesiąc, który w całości został ukształtowany i zdominowany przez wojnę.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Broniewski Władysław, Bagnet na broń, [w:] Wiersze i poematy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, ISBN 9788306002560, str. 158, 192,
2. Herbert Zbigniew, 17 września, online: www.conservativepunk.net/forum/viewtopic.php?t=3450,
3. Zawilski Apoloniusz, Bitwy polskiego września, Warszawa, Znak, 2009, ISBN 9788324012145.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Z racji na ogromne historyczne znaczenie, jakie miał wrzesień 1939, jest on często opisywany w literaturze.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Bagnet na broń”: wrzesień 1939 jako czas walki przeciwko wrogom; wiersz mający na celu pokrzepienie serc Polaków i danie im siły do walki.
b) „Bitwy polskiego września”: wrzesień 1939 ukazany jako pasmo bitew; dokumentalne ujęcie września 1939; wrzesień 1939 ujęty z perspektywy walk.
c) „17 września”: ujęcie września z perspektywy ataku Armii Czerwonej na Polskę; wrzesień 1939 jako miesiąc walki, która wg podmiotu lirycznego skończy się zwycięstwem; wyszydzenie Sowietów i poczucie osamotnienia jako naród.

3. Wnioski:
a) Okres września 1939 roku całkowicie ukształtowała wojna.
b) Utwory, w których występują nawiązania na do września 1939 roku, często mają na celu dać siłę do walki Polakom lub pokazać ich tragiczne położenie.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *